Józef Janos
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Narodowość | |
| Dziedzina sztuki | |
| Epoka | |
| Nagrody | |
Józef Janos[a] (ur. 10 grudnia 1895 w Dębnie, zm. 8 lipca[b] 1985 tamże) – polski artysta ludowy, rzeźbiarz, poeta, świątkarz; rzeźbił przydrożne kapliczki, figury do kościołów. Jego prace znajdują się w wielu muzeach etnograficznych w Polsce.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Jego rodzice byli biednymi góralami żyjącymi z kawałka ziemi. W dzieciństwie pasł gęsi, krowy, wraz z trojgiem rodzeństwa pomagał rodzicom w prowadzeniu ubogiego gospodarstwa. Ukończył czteroklasową szkołę wiejską. W wieku 19 lat został powołany do wojska austriackiego i walczył w czasie I wojny światowej na froncie we włoskich Alpach i w Karpatach Wschodnich. Jak pisze Edward Waligóra[2]: „Po dwóch latach wrócił stamtąd jak z piekła, z głębokim urazem psychicznym. Wojna porozrzucała mu myśli. Wrócił jako inwalida z odmrożonymi stopami.” Zanim wrócił do Polski odmrożenia leczył w szpitalach w Brnie i Wiedniu.
Mimo inwalidztwa, w 1931 roku usamodzielnił się, rozpoczął budowę własnego domu. Sam wykonywał wszelkie prace stolarskie i snycerskie. Robił to na tyle sprawnie, że zaczęto go prosić o wykonywanie różnych detali. Naprawiał i wzbogacał kapliczki, wstawiał świątki w miejsca skradzionych rzeźb. Nie traktował takich zadań zarobkowo, gdy widział, że gdzieś skradziono z kapliczki świątka – dorabiał nowego i wstawiał[1].
Był niechętny sprzedaży swoich dzieł, o czym świadczy epizod z Witoldem Małcużyńskim, który również interesował się sztuką ludową. Małcużyński – wspólnie z miejscowym proboszczem (parafii w Dębnie) – odwiedził Janosa. Proboszcz tak zrelacjonował tę wizytę[3]: „Józef tym razem wpuścił nas do izby, choć humoru nie miał. Małcużyński, żeby mu się przypodobać, mówi, że ma już jedną jego rzeźbę. »Mogę odkupić« – odburknął Józef Janos. »Józefie, pan Małcużyński to wielki artysta, odwiedza go wielu znanych ludzi, jak mu sprzedacie rzeźbę, będą ją oglądać wielcy ludzie, będziecie znani« – próbowałem go przekonać. »Dy jak taki artysta, to niech se sam zrobi« – odburknął Janos i nic nie sprzedał”.
Józef Janos pisał o sobie:
- Ja prostacek, ja prostacek
- Jestem nic nieokrzesany
- Tylko w drzewie dłubać, wiercić
- Jestem to w tym zakochany (...)[1].
Bardziej znane dzieła
[edytuj | edytuj kod]Józef Janas rzeźbił przede wszystkim postacie świętych, kapliczki, stacje Męki Pańskiej. W latach 50. XX wieku wyrzeźbił też kilka płaskorzeźb przedstawiających Mikołaja Kopernika, Jana Matejkę, Wita Stwosza. Wiele razy tworzył symboliczne postacie harnasia czy zbójnika. Stworzył kilkaset rzeźb, z których część należy do najwybitniejszych osiągnięć współczesnej sztuki ludowej.
Credo artystyczne Janosa brzmiało tak[3]:
Drzewo nigdy nie jest samo. Pon Bóg w nim siedzi i kie się siekierkom, strugacem lebo dłutem porusy, to się objawio. Ale na ręcach trza mieć naznacony krzyzyk, jako Wit Stwosz mioł.
Wyposażenie kościołów
[edytuj | edytuj kod]- W kościele św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim: płaskorzeźba Michała Archanioła, misternie wykonany konfesjonał z płaskorzeźbą Syna Marnotrawnego (1934), krzyż procesyjny, kapliczka (wszystkie rzeźby dostosowane do tradycji gotyckiej), a także okazały świecznik w kształcie pająka. Artysta mówił: „Zrobiłem pającka, coby świecki z wysoka niesły światło na ludzi i na ich paciorki”. Ponadto są tu: dwa klęczniki (jeden z płaskorzeźbą św. Franciszka został później przeniesiony do kościoła salwatorianów w Zakopanem), pulpit (1934), kropielniczka w kruchcie z Ukrzyżowanym, latarnie, oraz cztery rzeźby feretronowe, z których trzy z czasem ksiądz proboszcz kazał jednemu z mieszkańców wsi pomalować (Katarzynę, Marię i Magdalenę). Czwarta rzeźba feretronowa, późniejsza, przedstawia Frasobliwego w płaszczu, w gotyckim ażurowym łuku z szarotek; jest jedną z cenniejszych ludowych rzeźb tego czasu[2]
- w opactwie cystersów (w kościele Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej i św. Stanisława) w Szczyrzycu: Matka Boska (1939), Chrystus na osiołku, Święta Rodzina, Zamek w Niedzicy, św. Sebastian
- obok wejścia do kościoła Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem: grupa Ukrzyżowania. W bok Chrystusa wbita jest włócznia, pod krzyżem stoją Matka Boska i św. Jan Ewangelista. U stóp krzyża umieszczona jest płaskorzeźba św. Marii Magdaleny. Całość przykryta jest daszkiem z koronkową oprawą. Na podstawie figury Matki Boskiej widnieje napis: „Wyześbione w roku 1951 Pzysły do Krościenka w roku 1963”[4]
- w kościele pw. Miłosierdzia Bożego w Rzepienniku Strzyżewskim: stacje drogi krzyżowej, różaniec (1953), Pasyjka, krzyż procesyjny (wys. 132 cm, 1953) oraz rzeźby: św. Józefa z Dzieciątkiem (1953), św. Franciszka (1953) i św. Hieronima
- w kościele w Jaszczurówce: dwa boczne ołtarzyki (1954), nawiązujące do motywów zdobniczych, używanych w łyżnikach podhalańskich. W prawym ołtarzu umieszczona została figura św. Józefa, natomiast w lewym – Matki Bożej z Dzieciątkiem. Janos był też autorem rzeźby Chrystusa Frasobliwego, umieszczonej w kapliczce nad wejściem do tego kościoła[5]
- w kościele w NMP w Murzasichlu: ołtarz (1970), a w nim Chrystus Upadający pod Krzyżem i Pietà, ponadto feretron ze św. Antonim (140 cm wysokości, ok. 1970) i Chrystus Ukrzyżowany (w tęczy, 1970)
- w kościele na Kowańcu koło Nowego Targu stacje Męki Pańskiej (1970)
- w kościele w Rogoźniku stacje Męki Pańskiej
- w kościele bernardynów na Bystrem w Zakopanem: płaskorzeźby drogi krzyżowej i kapliczka św. Antoniego[5]
- w kościele salwatorianów w Zakopanem: kapliczka ze św. Antonim.
Rzeźby
[edytuj | edytuj kod]Jego rzeźby znajdują się w zbiorach wielu muzeów etnograficznych w Polsce, w tym m.in.[2]:
|
|
  |
Ponadto rzeźby Józefa Janosa znajdują się w Muzeum im. prof. Stanisława Fischera w Bochni[6][2]
Rysunki i wiersze
[edytuj | edytuj kod]- w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie:
- Matka Boska z Dzieciątkiem, rysunek dwustronny na papierze o wym. 70 x 45 cm, ok. 1953
- Pietà, rysunek dwustronny na papierze wym. 70 x 45 cm, ok. 1953
- św. Antoni, rysunek dwustronny na papierze, wym. 70 x 45 cm, ok. 1953
- w zbiorach F. Kijak-Solowskiego:
- wiersz o św. Franciszku napisany na kalendarzu ściennym, 1956.
Nagrody
[edytuj | edytuj kod]- 1985 – Nagroda im. Oskara Kolberga (nie zdążył odebrać za życia)
Życie prywatne
[edytuj | edytuj kod]Józef Janos nigdy nie założył rodziny. Mieszkał samotnie w małej chacie (dwuizbowej z sienią, bez światła i wody, z małym ogródkiem, w którym była studnia) w centrum wsi Dębno.
Po śmierci został pochowany, jak chciał, we franciszkańskim habicie, na cmentarzu parafialnym w Dębnie, niedaleko słynnego drewnianego kościoła św. Michała Archanioła[1].
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]Rondo w Dębnie (skrzyżowanie drogi wojewódzkiej nr 969, czyli ul. Jana Pawła II w Dębnie, z ul. Nowotarską) nazwano Rondem im. Józefa Janosa „Rzeźbiarza”. Na jego środku stoi kamień upamiętniający artystę.
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Nazwisko Janosa czasem było pisane Janas. Aleksander Jackowski[1] napisał do Janosa w 1966 roku, prosząc o rozstrzygnięcie tej kwestii. Po krótkim czasie otrzymał od niego list: Pisze się mnie Janos. Pod tym zdaniem widniał podpis: Józef Janas.
- ↑ Według Marka Cieszkowskiego w książce Gorce – przewodnik [dla prawdziwego turysty] (Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2004) Janos zmarł 19 lipca.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Aleksander Jackowski: Wspomnienia pośmiertne – Józef Janos (1895–1985). [dostęp 2012-05-04].
- ↑ a b c d Edward Waligóra: Bogactwo jest tu nic. O rzeźbach i wierszach Józefa Janosa. Kraków: 1979. (Wydawnictwo w związku z wystawą, zorganizowaną przez Muzeum Etnograficzne w Krakowie)
- ↑ a b Bogdan Gancarz: Pon Bóg w drzewie siedzi. 2011-11-23. [dostęp 2012-05-04].
- ↑ Andrzej Skorupa (treść), Rafał Monita (zdjęcia): Krościenko nad Dunajcem – Kościół Wszystkich Świętych. Kraków: Wydawnictwo „Astraia”, 2011. ISBN 978-83-60569-35-1.
- ↑ a b Zakopane – Kościoły i kaplice. [dostęp 2012-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-24)].
- ↑ Rzeźba ludowa. 2008-09-23. [dostęp 2012-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-22)].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Anna Kowalska-Lewicka. Józef Janos, rzeźbiarz ludowy z Dębna. „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa”. 8 (3), s. 162–173, 1954.